Familoki – Zabytkowe Osiedle Patronackie kopalni „Dębieńsko”

Osiedle Patronackie kopalni „Dębieńsko”, zdaniem architektów, to jedna z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych kolonii tego typu. Obejmująca ulice Szkolną, Wolności, Słowackiego, Hallera, Kombatantów i Mickiewicza zajmuje obszar 15 ha i jest tym samym największym zachowanym obszarem familoków na Śląsku, wpisanym do rejestru zabytków w 1995 roku.

Od XVII wieku na terenach dzisiejszego miasta rozwijało się hutnictwo. Odkrycie w XIX wieku pokładów węgla kamiennego zapoczątkowało intensywny rozwój Czerwionki-Leszczyn. Wkrótce zaczęły powstawać niewielkie zakłady, które finalnie przekształciły się w kopalnię „Dębieńsko”. Dla jej pracowników, na przełomie XIX i XX wieku, rozpoczęto budowę osiedla patronackiego, czyli Familoków.

Osiedle powstawało etapowo w latach 1998 – 1916, wraz z rozwojem i rozbudową kopalni, przyczyniając się do zmiany charakteru dawnej wsi Czerwionka w dzielnicę miejską. Głównym zamysłem, towarzyszącym projektowaniu osiedla, było stworzenie spójnej i przemyślanej całości, która byłaby samowystarczalną przestrzenią. Na jej terenie znajdowało się wszystko, co mieszkańcom było potrzebne do życia: kościół, szkoła, sklep, pralnia, suszalnia, magiel, piekarnia i lokale mieszkaniowe. Każdy z budynków miał swoje własne podwórze, ogródek warzywny i budynki gospodarcze. Osiedle zaopatrzone było także w niezbędną do funkcjonowania infrastrukturę – rynsztoki, sieć wodociągową i elektryczną.

Inwestorem kolonii był koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura – właściciel uruchomionej w 1989 roku kopalni „Dębieńsko”. Cały kompleks zaprojektował mistrz budowlany Stork, etatowo pracujący dla koncernu.

Osiedle tworzy około stu budynków wyróżniających się ciekawymi detalami. Warto zwrócić uwagę na elementy muru pruskiego, dachy mansardowe, elementy ornamentów z białej cegły glazurowanej, fragmenty gładkich piaskowych tynków czy pozostałe jeszcze w niektórych domach oryginalne elementy stolarki drzwiowej. Warte podkreślenia jest również to, że chociaż budynki wyglądają podobnie, każdy z nich jest inny. Zazwyczaj mają jedno lub dwa piętra, często z adaptowanymi strychami. Niektóre wyróżniają się wolimi okami, czyli charakterystycznymi okienkami strychowymi. Domy zachwycają charakterystyczną czerwoną cegłą, oknami opatrzonymi czerwoną ramką oraz dachem pokrytym tzw. karpiówką.

Familoki posiadają dobrze zachowaną, zróżnicowaną zieleń obsadzenia ulic. Na ulicy Hallera i Mickiewicza zachowały się aleje formowanych akacji, na ulicy Wolności – jarzębiny, zaś na ulicy Szkolnej – lipy, kasztanowce i buki.

Na terenie osiedla działa Centrum Informacji Turystycznej, w którym w ciągu roku odbywają się liczne warsztaty, spotkania i zajęcia, adresowane zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Przy Centrum znajduje się również Izbą Tradycji, w której odwzorowano tradycyjne, śląskie mieszkanie robotnicze. Standardowo takie mieszkania zajmowały powierzchnię od 40 do 70 m2 i składały się z kuchni i pokoju. Każde z nich było wyposażone w piec kaflowy, a drewniane podłogi malowano farba olejną. Najemcy mieli także do dyspozycji ubikację. Czynsz za najmniejsze mieszkanie, o powierzchni 40 m2, wynosił osiem ówczesnych marek. Większe mieszkania należały do urzędników. Na początku XX wieku obowiązywała zasada, że komfort zależy od funkcji, jaką sprawuje się w zakładzie pracy, dlatego też dyrektor kopalni mieszkał w specjalnej willi, a sztygarzy i urzędnicy – w domach, w których znajdowały się tylko cztery mieszkania. Ich powierzchnia była większa i przekraczała 100 m2. Budynkiem przeznaczonym dla osób pełniących funkcję dozoru na kopalni była dzisiejsza siedziba Biblioteki Publicznej przy ul. 3 Maja 15. Do mieszkań przynależały też małe budynki gospodarcze, w których robotnicy tradycyjnie hodowali zwierzęta. Takie budynki znajdowały się zresztą przy każdym familoku. Prawie 50% powierzchni całego kompleksu zajmowały rodzinne ogródki. Zielenią były także obsadzone ulice osiedla

W trosce o dziedzictwo historyczne i kulturowe tego wyjątkowego miejsca Gmina i Miasto Czerwionka-Leszczyny przeprowadza proces rewitalizacji infrastrukturalnej i społecznej osiedla. Celem działań jest poprawa jakości życia mieszkańców oraz stworzenie odpowiedniej infrastruktury dla turystów. Przy ulicy Szkolnej znajduje się skatepark oraz plac rekreacyjno-wypoczynkowy z granitowo-szklaną fontanną w kształcie logo Czerwionki-Leszczyn. To dobre miejsce, aby chwilę odpocząć na ławeczkach wokół fontanny lub wziąć udział w imprezie kulturalnej przy scenie plenerowej. Z myślą o aktywnych, plac został wyposażony także w siłownię pod chmurką. Cały plac jest otoczony zielenią, co izoluje go od gwaru osiedla i miasta.