Tarnowskie Góry

HISTORIA

Tarnowskie Góry swoje powstanie zawdzięczają przypadkowi. Jeśli bowiem wierzyć legendzie – ok. 1490 r. na polach wsi Tarnowice (dziś Stare Tarnowice dzielnica Tarnowskich Gór), chłop Jan Rybka wyorał na polu bryłę galeny, czyli rudy będącej mieszaniną ołowiu i srebra. Niedługo potem podjęto prace górnicze, powstała osada kopaczy i gwarków, która w 1526 r. otrzymała wolność górniczą i stała się miastem, nazwanym od macierzystej miejscowości – Tarnowskimi Górami. Złoty okres trwał zaledwie dwa wieki. Potem złoża się wyczerpały i dopiero pod koniec XVIII w., po odkryciu w okolicy złóż rudy cynkonośnej, górnictwo odżyło. Na polach Tarnowskich Gór powstała wówczas nowoczesna pruska rządowa kopalnia „Fryderyk”, w której do usuwania wody wykorzystano pierwszą na kontynencie – poza Anglią – maszynę parową, a w Strzybnicy (dziś dzielnica miasta) – huta cynku, ołowiu i srebra.
W połowie XIX wieku miasto połączono linią kolejową z Opolem i Chebziem, co dało początek kolejowej historii Tarnowskich Gór – do niedawna jednego z największych w Polsce węzłów kolejowych. Współczesne Tarnowskie Góry są dumne ze swojej przeszłości – zwłaszcza górniczej. Rokrocznie od 1957 r. organizowane są w mieście „Gwarki”, festyn nawiązujący do górniczych „Bergfestów”, połączony z barwnym korowodem historycznych postaci. Dziś zarówno obiekty z listy UNESCO, jak i „Gwarki” są głównym magnesem, przyciągającym do miasta turystów.

INDUSTRIAL

Tarnowskie Góry są pierwszym w województwie miastem, które wykorzystało swe obiekty pogórnicze dla turystyki. W 1957 r. dzięki grupie społeczników, udało się przystosować dla turystycznych podziemnych rejsów 600-metrowy odcinek dawnej sztolni odwadniającej, nazwany Sztolnią Czarnego Pstrąga. Niespełna dwadzieścia lat później uruchomiono Kopalnię Zabytkową (dziś Zabytkowa Kopalnia Srebra) wraz ze Skansenem Maszyn Parowych. W 2017 roku obydwa te obiekty, uzupełnione o inne 24 miejsca w mieście, również związane z górnictwem i tworzące pogórniczy krajobraz (szyby, sztolnie, hałdy, roznosy), wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako „Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi”. Ale wartość i znaczenie dla turystyki pogórniczych obiektów Tarnowskich Gór doceniono już wcześniej – stąd Zabytkowa Kopalnia Srebra i Sztolnia Czarnego Pstrąga są Pomnikiem Historii, należą do Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH) i Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

To właśnie zabytki dawnego górnictwa kruszcowego są największym magnesem, przyciągającym turystów do Tarnowskich Gór.
Spośród obiektów związanych z tarnogórskim górnictwem kruszcowym, wspomnieć należy o drewnianej Dzwonnicy Gwarków i dawnym Urzędzie Górniczym z XVI w. (ul. Gliwicka 6). Podziemnym chodnikom i wyrobiskom Zabytkowej Kopalni Srebra towarzyszy Muzeum. W pobliżu Kopalni prowadzi trasa kolejki wąskotorowej z Bytomia do Miasteczka Śląskiego, oferującej poza sezonem także kursy do Zabytkowej Kopalni Srebra (Srebrny Pociąg). Trzeba też wspomnieć, że w sąsiedztwie zabudowań Kopalni funkcjonuje Skansen Maszyn Parowych. Systemem odprowadzania wód podziemnych Kopalnia połączona jest ze Sztolnią Czarnego Pstrąga w parku w Reptach Śląskich, w której turyści płyną łodziami, odpychani rękami przewodników, snujących przy okazji swe przewodnickie opowieści.

Zabytkowa Kopalnia Srebra, fot. SMZT

Sztolnia Czarnego Pstrąga, fot. SMZT

ARCHITEKTURA

Prawie 500-letnie Tarnowskie Góry posiadają układ urbanistyczny, wyznaczony w XVI w. Miasto zachowało też liczne zabytki różnych epok. Ich listę otwierają kościoły śś. Piotra i Pawła, św. Anny oraz kościół św. Marcina w dzielnicy Tarnowice Stare. Także w Tarnowicach Starych wznosi się renesansowy zamek Wrochemów (muzeum), w dzielnicy Rybna – klasycystyczny pałac Warkoczów (hotel i restauracja), a w dzielnicy Karłuszowiec – dawny pałac Donnersmarcków (szkoła).

Przy tarnogórskim rynku wznosi się jeden z największych na Górnym Śląsku budynek ratusza z 1898 r. oraz zespół kamienic podcieniowych z  XVI i XVII w. Przy rynku stoi dawny budynek starostwa z XVI w., który gościł wiele znakomitości (m.in. Jana III Sobieskiego w drodze pod Wiedeń, Augusta II i Augusta III, Karola XII, Johanna W. Goethego i Juliana U. Niemcewicza). Od pocz. XIX w. działała w nim winiarnia Jana Sedlaczka. Dziś na parterze działa tu kawiarnia i winiarnia, zaś na piętrze – Muzeum miejskie. Do ciekawych architektonicznie miejsc należy także ul. Krakowska z XIX-wieczną eklektyczną zabudową.

PRZYRODA

Na pograniczu Bytomia i Tarnowskich Gór, na stokach Srebrnej Góry (347 m n.p.m.) leży rezerwat przyrody „Segiet” (pow. 25 ha), chroniący fragmenty naturalnego lasu bukowego z domieszką świerka i jodły, wyrosłego na obszarze dawnych wyrobisk górniczych. Tarnowskie Góry posiadają też kilka parków, z których najciekawszy jest dawny park zamkowy w dzielnicy Repty Śląskie. Park liczy ok. 150 ha i niegdyś otaczał neorenesansowy pałac Krafta von Donnersmarcka, zniszczony w 1945 r. Dziś park mieści obiekty Górnośląskiego Centrum Rehabilitacji „Repty”. W parku funkcjonuje także wspomniana już Sztolnia Czarnego Pstrąga.
Godny uwagi jest także Park Miejski o pow. 21 ha założony w 1903 r., który jest jednym z najstarszych w Europie przykładów rekultywacji terenów pogórniczych. Z tego względu został wpisany do wspomnianej już listy UNESCO. W parku zachowały się liczne kopce dawnych szybów (tzw. worpie) i pozostałości nasypu kolejowego.

REKREACJA

Mieszkańcom i turystom Tarnowskie Góry oferują kilka znaczących pieszych szlaków turystycznych: Husarii Polskiej, Stulecia Turystyki, Powstańców Śląskich, Gwarków Tarnogórskich i Segiecki. Uzupełnieniem szlaków pieszych jest 22-kilometrowa Tarnogórska Sieć Tras Rowerowych (łącząca przede wszystkim industrialne zabytki miasta) oraz trasy wokół miasta: „Leśno Rajza”, biegnące głównie przez tereny lasów.
Warto wspomnieć, że w Tarnowskich Górach działa pierwszy na Górnym Śląsku Aquapark, a na pograniczu Tarnowskich Gór i Bytomia – całoroczne centrum rekreacyjne „Sport Dolina”.